La cultura dels trobadors
Los Trobadors èran plan mai que de simples cantaires de charmes. An creat e espandit una de las mai grandas civilizacions conegudas dins lo mond entièr. Los Trobadors èran de poètas-filosòfs qu'establiguèron una filosofia d'una valor intellectuala, morala e mistica plan nauta, que dardalhèt dins gaireben tota l'Euròpa d'alara. A l'epòca, i aguèt de Trobadors qu'escrivián en occitan en Espanha, en Itàlia, en Alemanha, en Anglatèrra, eca
Los principis essencials de lor pensada son conteguts dins qualques mots-claus que son emplegats de contunh dins lors òbras: paratge, prètz, libertat, leialtat, fiseltat, larguesa, melhorament, Amor, jòi.
Lo primièr vòl dire que la societat deu èsser fondada sul paratge, es a dire sus l'egalitat entre los òmes, dins totes los domenis.
Per plan comprene aquel fait, cal rapelar que lo poder dels senhors feudals èra alara fòrça mens absolut dins lo "Miègjorn" que dins lo "Nòrd" (de la França actuala). Fòrça tèrras occitanas èran possedidas en alòdi, es a dire que lo proprietari dependiá pas de degun.
Coma cadun podiá comprar de tèrras atal segon aquel principi, venguèron alara de mai en mai nombrosas e asseguravan donc una egalitat vertadièra de totes davant la proprietat privada.
En mai d'aquò, al regard de la lèi, i aviá pas de grandas diferéncias entre un òme e una femna, per çò qu'una femna podiá possedir de tèrras, exercir plan de professions e subretot eiretar, çò que se podiá pas pensar al nòrd de Léger.
I aviá tanben l'òrdre de la Cavalariá, que son importància s'arrestèt pas de créisser, e que repausava sus Paratge: l'egalitat entre totes los cavalièrs, quala que siá lor origina sociala.
Per èsser un cavalièr, èra pas necessari d'èsser nòble de naissença, mas caliá èsser nòble de còr.
Aquela nocion èra a aquela epòca una revolucion vertadièra dins la concepcion de l'existéncia, perqué las nocions de naissença e de classa sociala, tant importantas per la noblesa francesa de l'epòca, èran remplaçadas en Occitània per las de Valor e de Prètz.
Atal, dins aquel òrdre, pas cap de senhors e de vilans, pas cap de rei e de servidor, mas d'òmes pars que devián aver faitas las pròvas de lor granda Valor e de lor grand Prètz.
Mas la filosofia d'aquel òrdre èra pas passiva. L'egalitat fondada sus la Valor èra mai que mai un principi de vida, e non pas una finalitat.
Atal, l'òme qu'aviá degut provar son Prètz per poder venir cavalièr, deviá acceptar tanben coma finalitat de se melhorar, en mostrant Leialtat, Fiseltat, Respècte de la Vida e de la Libertat.
En mai d'aquò, cadun deviá èsser fidèl a sos amics, e a sa dama, considerada coma sa para e sa castiadoira que deviá viure amb ela en acordança perfièita sensa èsser un tiran o un gelós.
Deviá combatre Cobeitat per mostrar Larguesa a totes los òmes dins un esperit de convivéncia. Es atal que se vesiá de senhors rics distribuïr de bens considerables.
L'enemic èra donc pas un autre pòble mas lo Mal.
Es al nom d'aquela convivéncia que, a la plan celèbra escòla de Montpelhièr, fins al començament del sègle tretzen, ensenhavan al prèp de catolics, de professors josieus e arabis.
Aquesta filosofia èra acceptada pels Trobadors, perqué fòrça e mai probable totis los Trobadors èran cavalièrs.
Permetiá d'aténher lo Jòi, es a dire lo gaug perfièit dins l'armonia umana, imatge de l'armonia de Dieu.
D'unis trobadors
Guilhèm de Peitieus
Guilhèm IX, comte de Peitieus e duc d'Aquitània, nasquèc en 1071.
A la mòrt de son paire, en 1086, venguèc lo sobeiran d'un territòri mai espandit que lo del rei de França... un domeni qu'èra l'eiretièr del reialme d'Aquitània instaurat per Carlesmanhe.
Combatèc contra lo comte de Tolosa, los Maures, domnegèc, fusquèc excomuniat, e morisquèc dins lo mes de febrièr de 1127.
Guilhèm IX fusquèc lo primièr dels Trobadors, e sas òbras son los vèrses mai ancians escrits en una lenga romanica modèrna.
Cita:
Anc non ac Normand ni Francés dins mon ostau.
Guilhèm IX, Cançon IV
Ramon de Miraval
Ramon de Miraval èra un paure cavalièr de Carcassés del castèl de Miraval que teniá pas quaranta òmes. Mas per lo seu trobar e per son bèl dire, son saupre e sa coneissença de las causas d'amor foguèt aimat e tengut car pel Comte de Tolosa que se sonavan un a l'autre Audiard. Del Comte aviá cavals, armas, vestit e tot çò dont besonhava. Era pertot al seu ostal cò del Rei d'Aragon, del Vescomte de Besièrs, d'En Bertran de Saissac e sénher dins tota aquesta encontrada. Non i aviá Dòna de prètz que non cerquèsse son amistat e En Ramon de Miraval s'entendèt amb mantas Dònas e ne faguèt fòrça bonas cançons mas non se creguèt jamai de cap que li poguèsse faire fisança en dreit amor e totas l'enganèron.
Jaufré Rudèl
Jaufré Rudèl èra gentilòme e prince de Blaia e s'enamorèt de la Comtessa de Tripòli, sens la véser, per lo ben que n'ausissiá dire dels romieus que venián d'Antiòcha e ne faguèt fòrça cançons. E per la veire se crosèt e prenguèt la mar. Mas foguèt malaut en camin e pausat dins una albèrga a Tripòli coma mòrt, çò que se faguèt saber a la Comtessa. Alavetz ela venguèt a el e lo prenguèt dins sos braces. E, saupent qu'èra ela, Jaufré recobrèt l'ausir e lo sen e lausèt Dieu que l'aviá mantegut d'aquí a la veire. Puèi moriguèt dins sos braces. Ela lo faguèt, en grand onor, sebelir dins l'ostal del Temple. E puèi, aquel jorn, se rendèt monja per la dolor qu'aviá de la mòrt de Jaufré Rudèl.
Marcabrun
Marcabrun foguèt de Gasconha. Los unis dison qu'èra lo filh d'una paura femna qu'aviá nom Maria o Marca la Bruna coma ditz el en son cantar:
Cita:
Marcabrun, filh Marcabruna...
Los autres dison que foguèt getat a la pòrta d'un ric òme e que jamai non se poguèt saber qual èra ni d'ont èra vengut. En Aldric del Vilar lo faguèt noirir. Puèi demorèt de temps amb un trobador qu'aviá nom Cèrcamon e d'aquí comencèt a trobar; e adonc aviá nom Panperdut mas d'aquesta ora a l'endavant aguèt nom Marcabrun. Era del temps que tot çò que se cantava se disiá vèrs e pas encara cançon. E foguèt fòrça conegut e escotat pel mond e fòrça crentat tanben per sa lenga car l'aviá el la lenga tan prompta qu'a la fin lo desfaguèron los castelans de Guion dels quals aviá dit lo mal que ne pensava.
Aicí comença çò de Marcabrun que foguèt dels trobaires dels primièrs qu'òm se soven.
Bernat de Ventadorn
Bernat de Ventadorn foguèt del castèl de Ventadorn e òme de paura generacion, filh d'un sirvent del castèl qu'escaudava lo forn e cosiá lo pan e sa maire amassava l'eisserment. Bèl òme èra, e adreit e saupèt plan cantar e trobar e èra cortés e ensenhat. Lo Vescomte, lo seu senhor de Ventadorn, s'estrambordèt de son trobar e li faguèt grand onor. E lo Vescomte aviá molhèr fòrt graciosa e gàia Dòna que se meravilhèt de las cançons d'en Bernat e s'enamorèt d'el e el de la Dòna ; tant e tant qu'el fasiá sas cançons d'ela, de l'amor que n'aviá e non fasiá mai que de la cantar. De temps durèt aquel amor abans que lo Vescomte e l'autra gent i faguèsson moment e quand lo Vescomte se n'avisèt s'estranhèt del trobador e faguèt sarrar e gardar la Dòna. E la Dòna donèt congèt a En Bernat que se'n anèsse fòra d'aquela encontrada.
El se'n anèt cò de la Duquessa de Normandia qu'èra jova e de granda valor e lo reçaupèt fòrt plan. De temps foguèt en sa cort e s'enmorèt d'ela e ela d'el e ne faguèt de bonas cançons. Sus aquelas entremièjas lo rei Enric d'Anglatèrra la prenguèt per molhèr e se la menèt dins son país. En Bernat demorèt deçà triste e dolent e se'n anèt al bon Comte de Tolosa ont demorèt d'aquí que lo Comte moriguèt. A sa mòrt, En Bernat, per aquela dolor, se rendèt a l'òrdre de Dalon e aquí finiguèt.
E lo Comte N'Eble de Ventadorn, filh de la Vescomtessa qu'En Bernat aimèt, me contèt a ieu, Uc de Sant Circ, çò que ieu ai fait escriure d'En Bernat.
Pèire Vidal
Pèire Vidal èra de Tolosa e èra filh d'un pelissièr. E èra bon trobaire e lo melhor cantaire mas foguèt mai fòl que jamai se foguèt e cresiá arribat tot çò que li èra desirança e fantasiá. E, mal inspirat que degun pel trobar e los pus rics sons li venent a plaser, fasiá fòls experiments amoroses que de totas las femnas el se'n cresiá aimat. Tant foguèt marrida lenga que sabèm de segur d'un cavalièr de San Gèli que li faguèt talhar la lenga perque disiá qu'èra l'amic de sa molhèr.
Se'n anèt otramar e ne menèt una Grèca qu'a Cipri i avián donada per molhèr li fasent entendre qu'èra neboda de l'emperaire de Constantinopòli e li donava dreit sus l'empèri. Dont el gastava sos gasanhs a far bastir vaissèls e naus per reconquistar l'empèri, portava armas imperialas e se fasiá dire emperaire e sa molhèr emperairitz.
Aquí son dels faits e dits de Pèire Vidal :
Cita:
En Pèire Vidal aimava la Loba de Puègnautièr en Carcassés. Se fasiá apelar lop e, per ela, portava armas de lop. E en las montanhas de Cabaret el se faguèt caçar, portant pèl de lop, pels pastors amb cans e levrièrs. Pastors e cans lo butèron e la cacèron tan malament que foguèt portat per mòrt cò de la Loba. E quand ela o saupèt faguèt granda alegrança de la foliá que Pèire Vidal aviá faita e lo marit e ela lo faguèron portar en bon lòc, faguèron mandar lo mètge e lo faguèron sonhar d'aquí que siá garit.
Bertran de Born
Bertrans de Born si era drutz d'una domna gentil e iove e fort prezada, et avia nom ma domna Maeuz de Montaingnac, moiller d'en Talairan, qu'era fraire del comte de Peiregors; et ella era filla del vescomte de Torena e seror de ma dompna Maria de Ventedorn e de n'Elis de Monfort. E, segon qu'el dis en son chantar, ela.l parti de si e.il det comiat, don el fo.n mout tristz e iratz, e fez razo que ia mais no la cobraria, ni autra non trobava que.il fos tan bella ni tan bona ni tan plazens ni tan enseingnada. E penset, pois qu'el non poiria cobrar neguna que.ill pogues esser egals a la soa domna, si.s conseillet qu'el en fezes una en aital guisa qu'el soiseubes de las autras bonas dompnas e bellas de chascuna una beutat o un bel senblan o un bel acuillimen o un avinen parlar o un bel captenemen o un bel garan o un bel taill de persona. Et enaissi el anet queren a totas las bonas dompnas que chascuna li dones un d'aquestz dos que m'avetz auzit nomar per restaurar la soa domna c'avia perduda. Et el sirventes qu'el fetz d’aquesta razon vos auziretz nommar totas las domnas a las quals el anet querre socors et aiuda a far la domna soiseubuda. E.l sirventes qu'el fetz d’aquesta razon si comensa: Dompna, pois de mi no.us cal...
Gilhèm de Cabestanh
Guillems de Cabestaing si fo us cavalliers de l’encontrada de Rossillon, que confina ab Cataloigna e com Narbones. Mout fo avinens hom de la persona, e mout presatz d'armas e de cortesia e de servir. Et avia en la soa encontrada una dompna que avia nom ma dona Soremonda, moiller d’En Raimon de Castel Rossillon, que era mout gentils e rics e mals e braus e fers et orgoillos. En Guillems de Cabestaing si amava la dompna per amor e chantava de lieis e.n fazia sas chanssos. E la dompna, qu'era joves e gaia e gentils e bella, si.l volia ben mais qe a ren del mon. E fon dich so a.N Raimon de Castel Rossillon; et el, cum hom iratz e gelos, enqeric tot lo faich e saup que vers era, e fetz gardar la moiller.
E qan venc un dia, Raimons de Castel Rossillon trobet passan Guillem de Cabestaing ses gran compaignia, et aucis lo; e fetz li traire lo cor del cors e fetz li taillar la testa; e.l cor fetz portar a son alberc e la testa atressi; e fetz lo cor raustir e far a la pebrada, e fetz lo dar a manjar a la moiller. E qan la dompna l’ac manjat, Raimon de Castel Rossillon li dis: «Sabetz vos so que vos avetz manjat?» Et ella dis: «Non, si non que mout es estada bona vianda e saborida». Et el li dis q'el era lo cors d'En Guillem de Cabestaing so que ella avia manjat; et, a so q'ella.l crezes mieils, si fetz aportar la testa denan lieis. E quan la dompna vic so et auzic, ella perdet lo vezer e l'auzir. E qand ella revenc, si dis: «Seigner, ben m'avetz dat si bon manjar que ja mais non manjarai d'autre». E qand el auzic so, el cors ab s'espaza e volc li dar sus en la testa; et ella cors ad un balcon e laisset se cazer jos, et enaissi moric.
E la novella cors per Rossillon e per tota Cataloigna q'En Guillems de Cabestaing e la dompna eran enaissi malamen mort e q'En Raimon de Castel Rosillon avia donat lo cor d'En Guillem a manjar a la dompna. Mout fo grans tristesa per totas las encontradas. E.l reclam venc denan lo rei d'Aragon, que era seigner d'En Raimon de Castel Rossillon e d'En Guillem de Cabestaing. E venc s'en a Perpignan, en Rossillon, e fetz venir Raimon de Castel Rossillon denan si; e tolc li tot qant avia, e lui en menet en preison. Et pois fet penre Guillem de Cabestaing e la dompna, e fetz los portar a Perpignan e metre en un monumen denan l'uis de la gleisa; e fetz desseignar desobre.l monumen cum ill eron estat mort; e ordenet per tot lo comtat de Rossillon que tuich li cavallier e las dompnas lor vengesson far anoal chascun an. E Raimon de Castel Rossillon moric en la preison del rei.
Raimbaut de Vaqueiras
Ben avetz auzit de Rambaut qi el fo ni don, et si com el fo fait cavalier de[l] marques de Monferrat, e com s'entendia en ma dompna Beatrix et vivia jausen per lo so amor. Et aujatz com el ac um pauc de temps gran tristessa. Et aisso fon per la falsa jen envejosa a cui nom plasia amors ni dopneis, qe dizion paraolas a ma dompna Biatrix et encontra las autras dompnas, disen aisi: «Qi es aqest Raimbaut[z] de Vaqera, si tot lo marqes l'a fait cavalier? Et si va entendre en tal auta dompna con voz o ez! Sapchatz qe no.n vos es onor, ni a vos ni al marqes». Et tan disseron mal, qe d’una part qe d'autra (si con fan las avols genz), que ma dompna Biatrix s’en corecet contra Rambaut de Vaqera. Qe qant Rambaut[z] la pregava d’amor e.l clamava merce, ella non entendea sos precs, anzi li dis q'el se degues entendre en autra dompna qe fos per ell, et als non entendria ni auziria d’ella. Et aqest'es la tristessa qe Rambautz ac un pauc de temps, si com eu dis al comenzamen d’aqesta rason.
Dont el se laisset de chantar et de rire et [de] toz autres faitz qe.l deguesson plager. Et aisso era gran danz. Et atot aqest ac per la lenga dels lausengiers, si com el dis en una cobla de la stampida qe vos ausiret[z].
En aqest temps vengeron dos joglars de Franza en la cort del marqes, qe sabion ben violar. Et un jorn violaven una stampida qe plazia fort al marqes et als cavaliers et a las dompnas. Et En Rambaut[z] no.n s'allegrava nien, si qe.l marqes s'en perce[u]pet e dis: «Senher Rambaut[z], qe es aisso qe vos non chantatz ni.us allegraz, c'ausi[tz] aisi bel son de viola e veitz aiqi tan bella dompna com es mia seror, qe vos a retengut per servidor et es la plus valen dompna del mon?» Et En Rambautz respondi qe no.n faria rien. E.l marqes saubia bien l'acaison e dis a sa seror: «Ma do[m]pna Biatrix, per amor de mi et de totas aqestas genz, vol qe vos deignat[z] pregar Rambaut q'el, per lo vostro amor e per la vostra graçia, se deges alegrar e chantar e star [a]legre, si com el fazia denan». Et ma dompna Biatrix fu tant cortes[a] et de bona merce qu'ella lo preget e.l confortet q'el se deges, per lo so amor, rallegrar e q'el feses de nou una chanson.
Dont Rambaut[z], per aqesta raison qe vos avez ausit, fet[z] la stampida, et dis aisi:
Cita:
Kalenda maia
ni foll de faia...
[extrait d'aquest siti]
