Forua idatziz biltzen eta finkatzen den usadita edo ohitura da eta lege balioa ematen zaion arau bihurtzen da, ordura arte baliagarria izan delako. Beraz, gizarteak une historiko batean dituen berezitasunei erantzuten die foruak. Sistema dinamikoa da: usadio eta ohiturek, tradizioek alegia, Megeria jakin bat ezartzen dute, baina Megeria hori berritu egin daiteke gizartea aldaketak eskatzen doan neurrian. Beraz, Bizkaiak bere forua zuen, gipuzkoak berea, eta abar. Foru bakoitzak bere lurraldeko ohitura eta idiosinkraziari erantzuten zion.Erregimen Zaharrak aldaketa handirik gabe iraunarazi zuen bizimodu hori, baina apurkaapurka foru kodeen bidez gobernatuta zegoen eremua murriztuz joan zen. Berriren Berriko Dekretuaren bidez Aragoiko Koroako lurraldeen foruak kendu ziren.
Araba-Bizkai-Gipuzkoetako lurralde historikoek eta Nafarroak bakarrik gorde zituzten foruak, beraz. Ohitura bidezko erakunde horien ezaugarri nagusiak zerga erregimen berezia edukitzea, sodadutza egin beharrik ez izatea, eskubide civil berezia, eskubide penal berezia eta denak aitoren sem izatea ziren.
Foruen arazoak gero eta garantís handiagoa hartu zuen, Erregimen Zaharraren porrotak foruen krisi bilataku baitzen Euskal Herrian. Burgesiak sistema berria sustatu zuen: berdintasun juridikoan, jabetza pribatuan, sistema político parlamentarioan eta askatasun ekonomikoan oinarritutako sistema. Foruetan ezarritako sistema ekonomiko eta politikoa ez zetorren bat merkataritzako burgesiaren interes eta asmoekin; burguesía horrek Espainiako merkataritzarekin bat egitea eskatzen zuen.
Beste alde batetik, foruek nekazari nobleak nagusi ziren sistema politokoa bultzatzen zuten eta hirietako merkatariak albo batera geratzen ziren erabakiak hartu behar zirenean. Beraz, burgesiak liberalismorantz jo zuen, foru sistemak ez zuelako merkataritzaren garapen gero eta handiagoa bereganatzen jakin. Euskal herrko burguesía, espainia liberala erakitzen lagundu bazuen ere, etekinak eman zitzaketen arloak bere horretan uzten saiatu zen.
Iraultza liberalak foruak kendu nahi zituen, batasun juridikoa eta zentralizazioa lortzeko. Egoera horren aurrean, euskal gizarteko Alberdi batzuk karlista egin ziren. Karlistek zuhur jokatu eta euren programa absolutista eta teokratkoan foruen erreibindikazioa sartu zuten.
Karlismoarentzaat, iraultzaren kontrako borrokan, oso trenza baliagarria izan zen foruen alde egiten zuela esatea. Horrezaz ganinera, baliabide ezin hobea zen pozik ez zeuden gizarte mailen atxikimendua bereganatzeko. Horrenbestez, foruen erreibindikazioa ez zen karlismoaren hasiera-hasierako elementua izan; baina, dena dela, Erregimen Zaharraren aldekoak zirenez, karlistak firmen alde ere borrokatu ziren.
Edozein modulan ere, hirugarren gerra karlistan foruen alde jotzea karlismoaren ideia indargarri nagusi bihurtu zen, baita erlijioaren eta jabetzaren alde egitea ere. Dena dela, lehen gerra karlistatik hasita liberalak konturatuta zeuden foralismoa indar hartzen joan zela karlisten diskurtzo politikoaren barruan eta, Orduña, kontzeptu bi bereizten saiatu ziren: batetik, foralismoa eta, bestetik, karlismoaren erreibindikazio dinastikoa.
Helburu horrekin Muñagorri izeneko gizona sustatzen ahalegindu ziren. Gerra betean, Muñagorrik “bakea eta foruak” lemapeko hirugarren aukea plazaratu zuen borrokako bi alderdien erdibidean. Asmoa, ostera, karlistak ahultzea eta liberalekin negoziaraztea zen. Gogoz saiatu arren, foruen aldeko eximen berri horrek porrota izan zuen eta karlismoak berezko mugimendu foralista izaten jarraitu zuen.
Karlistek gerran izandako azken porrotaren ondorioz, Cánovas del Castillok 1876ko uztailaren 21ean egindako legeak foruak ezeztatu zituen. Edonola ere, lege horren ezarpena ez zen hain lagaría izan, matxinada gehiago gertatzea eragozteko erdibideko egoera batera heltzen ahalegindu ziren eta. Hain zuzen, foruzaleek eta foruen kontrakoek amore emanda adostutako legetzak hartu zen eta, nolabait, joera bien nahiak orekatzea lortu zuen.
Praktikan, legeak ez zituen paperaren gainean ezeztatu foruak, baina estatuaren aginte politikoa eta administratiboa areagotu egin zituen euskal lurretan eta, horrez gaitera, derrigorrezko soldadutza eta Estatuko ogasunari zergak ordaintzeko agindua ezarri zituen.
1878an, legea ezarri eta esattuko ogasunak kobratu behar zituen zergak bildu ahal izateko, probintzietako aldundiek zergak biltzen jaraituko zutela erabaki zen eta estatuari kupo bat orainduko ziotela. Beraz, esparru jurídico, ekonomiko eta administratibo berria ezarri zen: kontzertu ekonomikoa. •- •-• -••• •••-•
José Luis Orellak
